INTERVIEW - Een nieuw dorp, maar geen nieuw thuis: "Het sociale weefsel is door de hervestiging uiteengereten"

Het Zwitserse dorp Blatten ligt bedolven onder de rotsen na een enorme aardverschuiving. Het is onbewoonbaar geworden. De mensen daar zijn alles kwijt. Wat gaat er met hen gebeuren? Er wordt gesproken over herbouw van Blatten, mogelijk op een andere locatie.

Het is eigenlijk heel gebruikelijk dat hele dorpen elders worden herbouwd. Neem bijvoorbeeld Duitsland. Sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog zijn daar honderden dorpen naartoe verplaatst om plaats te maken voor dagbouwbruinkoolwinning. In veel gevallen werden ze slechts een paar kilometer van hun oorspronkelijke locatie herbouwd. De veranderingen waren desalniettemin ingrijpend. Een blik daar kan aanwijzingen geven over wat er voor de inwoners van Blatten zou kunnen veranderen als ze hun dorp elders herbouwen.

Andrea Kaifie-Pechmann, hoogleraar aan het Instituut en de Polykliniek voor Arbeids-, Sociale en Milieugeneeskunde van de Universiteit Erlangen-Neurenberg, voerde een onderzoek uit naar hoe de getroffenen in Duitsland omgaan met de verhuizing. Het onderzoek werd uitgevoerd toen Kaifie-Pechmann werkte aan de Universiteit van Aken – een stad vlakbij de dagbouwbruinkoolmijn.

Mevrouw Kaifie-Pechmann, met uw onderzoek wilde u een eerste inzicht krijgen in de gemoedstoestand van mensen in Duitsland wiens thuisland grote veranderingen heeft ondergaan, die moesten verhuizen of die daar nog steeds mee te maken hebben. Hoe gaat het met deze mensen?

We weten niet hoe het met alle getroffenen gaat, omdat deelname aan het onderzoek vrijwillig was. We zagen echter wel verbanden tussen verhuizing, of simpelweg de verandering van omgeving, en psychische problemen. Dit betreft depressieve stemmingen, angst en psychosomatische klachten zoals rugpijn of hoofdpijn. Degenen die nog niet verhuisd waren, voelden zich het meest gestrest. Degenen die al verhuisd waren, rapporteerden minder psychische problemen, hoewel hun niveau ook hoger was dan dat van de Duitse bevolking in het algemeen.

Wat was bijzonder stressvol voor de mensen die hun huis moesten verlaten?

Sommige mensen hielden bijvoorbeeld vee, en vóór de hervestiging waren ze erg van streek omdat ze niet wisten of ze die ook op hun nieuwe locatie zouden kunnen houden. Bovendien was de sociale structuur waarin ze voorheen leefden, door de hervestiging min of meer ingestort.

Hoe is dat mogelijk als een heel dorp verhuist?

Het was niet een heel dorp dat naar de nieuwe locatie verhuisde. Niet iedereen ging mee. Sommigen verhuisden zelfs helemaal ergens anders heen. Sommige mensen die niet eens in het oorspronkelijke dorp woonden, verhuisden naar de nieuwe locatie. En natuurlijk bleven buren niet per se dicht bij elkaar. Er verandert veel tijdens een verhuizing. Dit creëert compleet nieuwe sociale structuren.

Uit het onderzoek bleek ook dat mensen die zich, in sommige gevallen jaren geleden, hebben gevestigd, zich minder verbonden voelen met hun nieuwe woonplaats dan mensen die hun dorp van herkomst nog niet hebben hoeven verlaten.

In oude dorpen leven mensen in dorpsstructuren die zich over een lange periode hebben ontwikkeld. Misschien kenden hun grootouders elkaar al uit de buurt, gingen ze samen naar school, is er een traditionele schietvereniging en zijn er andere sportfaciliteiten waar mensen elkaar ontmoeten en leren kennen. De nieuwe dorpen daarentegen ontstaan ​​vrijwel direct; mensen worden geplaatst in huizen en buurten en naast buren met wie ze geen natuurlijke band hebben.

In uw studie noemt u de term 'solastalgia'. Het woord komt oorspronkelijk uit Australië, waar mensen extreme milieuveranderingen meemaakten door dagbouw. ​​Solastalgia heeft een andere betekenis dan nostalgia. Dat laatste verwijst naar verre, tijdelijke of ruimtelijke dimensies. Solastalgia gaat over de pijn die wordt veroorzaakt door concrete veranderingen in het hier en nu.

Dit verwijst naar gevoelens van verlies die gepaard gaan met veranderingen in de omgeving van het thuisland. En die een soort heimwee veroorzaken, namelijk naar de omgeving zoals die was. Dit betekent niet alleen dat een nieuw herbouwd dorp er iets anders uitziet. Bij dagbouw van bruinkool bijvoorbeeld, vreet een groot gat in het landschap zich steeds dichter bij het dorp. Elders kan het gebeuren dat een enorm bos verdwijnt. Of dat, zoals in Blatten, het thuisland door een aardverschuiving enorm verandert en onbewoonbaar wordt. Solastalgie is echter geen ziekte; het is eerder een beschrijving van een aandoening.

Zijn er gevoelens die typisch zijn voor solastalgie?

Het gevoel van machteloosheid werd vaak beschreven. De mensen wilden niet verhuizen. Ze werden gedwongen te accepteren dat ze moesten vertrekken. En daarbij hoorde ook verdriet.

Uit uw onderzoek bleek dat mensen die nog steeds met een verhuizing te maken hadden, bijzonder veel last hadden van psychische stress. Sommigen woonden in huizen die hun familie al generaties lang bewoonde.

Het verlies van hun huis was voor sommigen echt zwaar. We ontvingen lange brieven waarin mensen beschreven hoe ze nog steeds in het huis van hun grootouders woonden, hoe hun eigen ouders daar waren opgegroeid en hoe ze er zelf waren opgegroeid. Het was niet alleen het verlies van hun omgeving dat hen pijn deed, maar ook het verlies van hun huis, en daarmee een deel van hun familiegeschiedenis en hun identiteit. Het waren hartverscheurende brieven. De mensen schreven dat ze nu alles moesten achterlaten, ergens anders heen moesten – en dat ze dat heel moeilijk vonden.

Aan de andere kant vertoonden de respondenten in uw onderzoek die al hervestigd waren de laagste niveaus van psychische stress. Hoewel ze zich niet bijzonder verbonden voelden met hun nieuwe woonplaats en zich ook minder verantwoordelijk voelden voor hun medeburgers, waren ze psychisch gezonder dan degenen die woonden in plaatsen die nog niet hervestigd waren.

De vraag is natuurlijk wat er gebeurt als de zwaar gestreste personen worden verplaatst. Zouden ze allemaal de nieuwe situatie kunnen accepteren? Dat verschilt sterk per persoon. In individuele gevallen weten we dat niet. Omdat we de mensen maar één keer hebben geïnterviewd en ze niet langer hebben gevolgd.

Waren er positieve geluiden over de verhuizing?

Er waren daadwerkelijk mensen die enthousiast waren over de nieuwe start. En ook over de komst naar een plek met moderne faciliteiten. Alles is er goed onderhouden en onlangs gerenoveerd. Verhuizen wordt dus niet alleen maar negatief bekeken.